Ostrowik leży około 40 km na południowy wschód od Warszawy w gminie Celestynów i ma niewiele ponad 200 mieszkańców. Pracuje tu zespół astronomów z Uniwersytetu Warszawskiego. Początki północnej stacji obserwacyjnej UW sięgają 1948 roku. We wrześniu odbędą się wydarzenia jubileuszowe jednostki.
Działalność astronomów z Uniwersytetu Warszawskiego – znana dziś na całym świecie – rozpoczęła się w początkach XIX wieku. W 1825 roku, za sprawą Franciszka Armińskiego, w Alejach Ujazdowskich ukończono budowę obserwatorium. Po okresie zaborów placówka prężnie się rozwijała, zwłaszcza w czasie, gdy kierował nią prof. Michał Kamieński, zwany twórcą polskiej szkoły badań kometarnych.
Z powodu niesprzyjających miejskich warunków warszawscy astronomowie postanowili wybudować stacje obserwacyjne w terenie. Pierwszą z nich była ta położona na górze Pop Iwan w ukraińskich Karpatach – jedna z najwyżej położonych w ówczesnej Europie. Budowa tzw. Białego Słonia zakończyła się 85 lat temu (dziś znajduje się tam stacja ratownictwa górskiego, o czym pisaliśmy na łamach pisma uczelni „UW”, nr 4/2020, s. 16).
Obserwatorium Astronomiczne UW w Warszawie spłonęło w wyniku walk podczas II wojny światowej, a zniszczona stacja obserwacyjna na Pop Iwanie znalazła się poza granicami Polski. Po odbudowie gmachu w 1950 roku dyrektorem placówki został prof. Włodzimierz Zonn, przyczyniając się wraz z prof. Stefanem L. Piotrowskim do powstania w latach 60. tzw. warszawskiej szkoły astrofizycznej, która zasłynęła na całym świecie, m.in. w zakresie badań nad podwójnymi układami gwiazd.
Ostrowicka astronomia
W marcu 1948 roku w Ostrowiku niedaleko Otwocka Uniwersytet Warszawski uzyskał teren dla swojej nowej stacji obserwacyjnej. W następnych latach uruchomiono kilka mniejszych teleskopów, które w połączeniu ze zbudowaną w Obserwatorium aparaturą pomiarową pozwoliły uzyskać pierwsze ciekawe wyniki naukowe. Brakowało jednak większego teleskopu.
W 1973 roku umieszczono w Ostrowiku najważniejszy instrument: 60-centymetrowy teleskop Cassegraina, produkcji Carl Zeiss Jena, o efektywnej ogniskowej 7,5 m. Po wyposażeniu go w kolejne generacje instrumentów pomiarowych niemal od początku teleskop przynosił unikatowe dane obserwacyjne. Już w 1975 roku zaobserwowano wybuch Nowej Cygni 1975, a w 1978 roku – niezwykle rzadki wybuch nowej karłowatej WZ Sagittae. Odkryto wtedy nieznaną wówczas w tej gwieździe zmienność blasku – tzw. superhumpy. W następnych latach scharakteryzowano wiele gwiazd podwójnych i pulsujących.
– Budowa teleskopu 60 cm w Ostrowiku była niewątpliwym przełomem w 75-letniej historii stacji. Takich przełomów w historii Ostrowika było jednak jeszcze kilka – wspomina prof. Andrzej Udalski, twórca większości instrumentów naukowych i od czterdziestu lat opiekun merytoryczny Ostrowika.
W 1987 roku uruchomiony został unikatowy dwukanałowy fotometr fotoelektryczny umożliwiający znaczące zwiększenie liczby użytecznych nocy obserwacyjnych przez równoczesne z obserwacjami monitorowanie stanu atmosfery. Dodatkowym przełomem było ucyfrowienie aparatury i sterowanie jej zbudowanym w Obserwatorium mikrokomputerem.
W 1991 roku nastąpił kolejny przełom. Uruchomiono pierwszą w Polsce astronomiczną kamerę CCD. Wyposażona w detektor Tektronix o wysokiej wydajności kwantowej i rozmiarach 512×512 pikseli kamera zwiększyła możliwości obserwacyjne o rząd wielkości. Teleskop ostrowicki z kamerą CCD stał się niemal równoważny największym teleskopom na świecie rejestrującym światło na kliszach fotograficznych.
Era CCD w Ostrowiku to kilkadziesiąt prac naukowych wykonanych przez naukowców i studentów w ostatnich trzydziestu latach. Kamera cały czas dostarcza precyzyjnych danych astronomicznych, służy badaniom naukowym, jak i celom dydaktycznym. Obecnie placówka przechodzi modernizację, co umożliwi kontynuację prac w kolejnych latach.
Ostrowik w ostatnich dekadach to nie tylko miejsce zbierania świetnych danych astronomicznych, ale również znakomity poligon instrumentalny. – Bez doświadczeń zebranych w trakcie budowy aparatury dla Ostrowika niemożliwe byłoby zbudowanie naszej południowej Stacji obserwacyjnej w Obserwatorium Las Campanas i unikalnych na skalę światową mozaikowych kamer CCD – 8-detektorowej w 2001 roku i 32-detektorowej w 2010 – podkreśla prof. Udalski.
Pierwsze kroki w nauce
Przyszli adepci astronomii nie tylko się w Ostrowiku uczą, ale też stawiają pierwsze kroki na ścieżce naukowej.
– Jesteśmy unikatową jednostką w skali kraju. Nasi studenci zdobywają doświadczenie i nabywają umiejętności techniczne na takim poziomie, który pozwala im zostać w branży i jest doceniany w wielu instytucjach, również zagranicznych. Wszystkie zajęcia praktyczne w Ostrowiku polegają na badaniu konkretnych obiektów. Wyniki prac są niejednokrotnie publikowane na łamach czasopism naukowych – mówi Monika Sitek, popularyzatorka nauki, kierująca Pracownią Instrumentalno-Dydaktyczną Obserwatorium Astronomicznego UW.
Najważniejszym obecnie projektem realizowanym w Ostrowiku jest OPTICON-RadioNet Pilot. Polega on na współpracy uniwersyteckich astronomów z zagranicznymi badaczami w ramach międzynarodowej sieci obserwacyjnej małych teleskopów naziemnych. Zarówno o nim, jak i o innych projektach prowadzonych w Ostrowiku, pisaliśmy na łamach pisma uczelni „UW” (nr 2/2023, s. 23).
Ostrowicka stacja znana jest również z organizacji wydarzeń popularyzatorskich oraz edukacyjnych. W kwietniu odbyły się np. dwa wieczory ciemnego nieba. Uczelnia dofinansowała też „Dzień z Drogą Mleczną”, czyli wydarzenie promujące projekt dr hab. Doroty Skowron o strukturze Drogi Mlecznej, którego efektem było opublikowanie unikatowej, trójwymiarowej mapy Galaktyki na łamach prestiżowego czasopisma „Science”.
Relacja z tego wydarzenia jest dostępna na kanale Youtube Obserwatorium Astronomicznego UW.
W okresie wakacyjnym w placówce prowadzone są praktyki zawodowe dla astronomów oraz dni otwarte dla społeczności zainteresowanej badaniami astronomicznymi. W ciągu roku szkolnego stację w Ostrowiku odwiedzają też liczne grupy zorganizowane, szkolne wycieczki.
Jubileusz
We wrześniu odbędą się wydarzenia jubileuszowe stacji w Ostrowiku, związane z 75. rocznicą powstania placówki oraz z 50-leciem umieszczenia tu teleskopu Zeissa. Planowany jest m.in. wieczór pod gwiazdami, dni otwarte i konferencja jubileuszowa (28–30 września). W trakcie spotkania przedstawione zostaną historia stacji, a także różne aspekty zjawiska zanieczyszczenia światłem, które obecnie jest największym problemem placówki. Będzie również okazja do zwiedzenia Stacji obserwacyjnej w Ostrowiku.
