Rozwiązanie zagadki rzymskiej mozaiki z Pafos

Po wieloletnich badaniach prowadzonych przez dr. hab. Marka T. Olszewskiego z Wydziału Archeologii UW program ikonograficzny słynnej mozaiki z tzw. sali przyjęć w rzymskim Domu Aiona na Cyprze został rozwiązany. Interpretacja polskiego badacza zyskała poparcie w środowisku międzynarodowym.

Polska misja archeologiczna kierowana przez prof. W.A. Daszewskiego w 1983 roku odsłoniła pomieszczenie (68 m²) z zagadkową mozaiką figuralną (16 m²) w antycznym Pafos. Kompozycja dekoracji podłogowej wskazuje, że salę tę można określić jako salę jadalną (tryklinium), gdzie spożywany posiłek mógł stać się pretekstem do dyskusji na wielorakie tematy pomiędzy biesiadnikami pomieszczenia. Sala ta była jednym z pomieszczeń w niezależnej części domu, najprawdopodobniej wynajmowanym grupie osób typu stowarzyszenie, które korzystało z tego obiektu regularnie wchodząc przez niezależne wejście bezpośrednio od ulicy.

 

Mozaika figuralna składała się z pięciu paneli prostokątnych w porządku 2-1-2. Wszystkie pięć paneli zdobią pogańskie mity:

• Leda z Zeusem pod postacią łabędzia;
• Dionizos – niemowlę, na kolanach Hermesa w momencie, gdy zostaje przekazany Nimfom (niańkom), Anatrofe (pierwszej opiekunce) oraz Trofeusowi (pierwszemu nauczycielowi) na górze Nysie;
• na panelu centralnym została ukazana scena mitu, gdzie Kassiopea, królowa Etiopii (i matka Andromedy), staje przed sądem bogów, którzy mają wydać wyrok, kto jest najpiękniejszy – kobieta czy boginie morskie Nereidy; konkurs wygrywa królowa;
• orszak dionizyjski, gdzie bóg jest w otoczeniu menad i satyrów;
• wyrok śmierci na Marsjaszu, wydany przez Apollona, po przegranym konkursie muzycznym pomiędzy bogiem a sylenem.

Program mozaiki był interpretowany przez licznych  specjalistów na różnorodne sposoby i w różnym porządku, jednak bez odpowiedzi na pytanie, jaką historię opowiada pięć obrazów mozaikowych i w jakim celu stworzono to dzieło oraz dla kogo mozaika została stworzona. Mozaika jest dość dokładnie datowana dzięki monecie znalezionej w zaprawie posadzkowej, na czasy po roku 318 n.e. Jest to okres, kiedy władza i administracja rzymska odrzuca pogańską religię i przechodzi na chrześcijaństwo. Dochodzi do licznych konfrontacji i dyskusji pomiędzy konserwatywnymi zwolennikami religii rzymskich a oddającymi kult monoteistycznemu bogu.

 

 

Badania dr. hab. Olszewskiego można podzielić na cztery etapy. Na początku badacz ustalił, że opowieść ma charakter narracji alegorycznej, następnie zidentyfikował, o jaką opowieść może tutaj chodzić i w jakim porządku należy tę opowieść interpretować; jaki obraz rozpoczyna tę opowieść i które obrazy kolejno kontynuują logicznie narrację. Według uczonego, obrazy ułożone w logicznym porządku opowiadają alegoryczną historię religijnego człowieka (poganina) od poczęcia dziecka składającego się z ciała (Leda) i duszy (Zeus), następnie wychowanego w duchu wiary pogańskiej (Dionizos wśród wychowawców), żyjącego w wierze pogańskiej (orszak dionizyjski). Jeżeli człowiek nie szanuje bogów i jest bezbożnikiem, czeka go kara (Apollo i Marsjasz), jeżeli zaś jest religijny i jego dusza jest czysta, czeka go wniebowstąpienie (duszy) i wieczne życie (zwycięstwo Kasjopei nad Nereidami). Trzeci etap studiów polegał na zrozumieniu i umieszczeniu opowieści narracyjnej mozaiki w kontekście historycznym, religijnym i filozoficznym. Badania naukowca z UW pokazują, że mozaika stanowi ilustrowaną polemikę antychrześcijańską (polemiki werbalne tego typu były popularne w tym okresie) w okresie coraz większej dominacji wyznawców wiary chrześcijańskiej. Ostatnim etapem było odkrycie przez badacza, że konstrukcja intelektualna mozaiki podlega kilku zasadom sztuki retorycznej epoki. Te zasady to alegoria, analogia, personifikacja oraz – co stanowiło odkrycie fundamentalne – antyteza. Wszystkie te zasady stosowane były w sztukach retorycznych, ale miały szeroki wpływ na inne sztuki, w tym również wizualne. Mozaika jest zbudowana na zasadach antytezy retorycznej względem zasad religii chrześcijańskiej (krytyka Pasji Chrystusa). Zwolennicy ruchu filozoficzno-religijnego w III-IV w n.e. (neoplatończycy) prowadzili wzmożoną polemikę antychrześcijańską. Nie jest to jedyna mozaika o charakterze polemicznym względem wyznawców nowej religii. Dwie inne mozaiki o charakterze polemicznym pochodzą z niedalekiej Syrii, a mianowicie z Filipopolis (mozaika kosmologiczna) oraz z Apamei (Sokrates wśród mędrców).